Ийме эге школазын доозуп алгаш, Чадаананың ортумак школазынга өөренир дээш, белеткенип турган мен. Ынчан шору эр апарган, 14 харлыг турдум. Бир хүн өг чанынга, биске бо-ла кээр Дыртый Ондар угбай меңээ ужуражып келгеш, холумдан чедип алгаш, өг чанындан ырак эвесте чудук кырынга мени олуртуп алгаш, боду база мээң-биле кожа олуруп алды. Менче хүлүмзүрүп көргеш, чугаалады: «Сен, Сайын-оол, мээң оглум болдур сен ийин». Холумга бодунуң чылыг адыжын салгаш, чугаазын уламчылай-дыр: «1930-1932 чылдарда, Хемчик үймээнин Сумунак баштап турда, ону Өвүрнүң Бора-Тайгага когун үзе узуткаан турган. Ооң артынчылары бар боор дээш, Шеми-Аксынга, Хемчик унунга хайгааралды Чазак чери тургускан. Ол үеде Шеми аксынга Дондук Ондар дээр моол бижээчи мал-маганы-биле чурттап турган. А Хемчиктиң ол чарыынга дужааштыр Сүт-Хөлдүң Чиңге-Дашка Дондук ашактың күдээзи Бавык Нарамандыкович Ондар (сээң төрээн ачаң-дыр) база ооң ачазы Нарамандык Хуулган Чамзы оглу Ондар суглар кады чурттап турган бис.
Бир хүн көөрүвүске Хемчик унундан чиик машиналыг үш кижи балыктап тур. Оларның бирээзи Дондук Ондар бижээчиниң өөнге чугаалажып хонган. Балыкчылар чоруй барган. Ийи-үш хонганда НКВД шагдаалары Шеми-Аксынга Чиңге-Дашка келгеш, аңаа чурттап турган бистерни дүвүредип, кижи билбес айтырыглар салып, буруудадып эгелээн.
Эр кижилерни: Бавык, Нарамандык болгаш Дондук сугларны тудуп ап, күрүнеге удурланып турган Сумунактың херээниң деткикчилери, салгакчылары силер деп шагдаалар хөректенип, Бавык Ондарны болгаш Дондукту Ак-Дуругже, а Нарамандык Ондарны Хөнделенче шөлүүр деп шииткелди үндүрген.
Мен ачаңга (Бавык Ондарга) чем кылып бээр дээш, уругларым-биле Ак-Дуругже соондан көжүп чоруй барган бис. Бисте мал-маган-даа чок, шуптузун хавырып апарган болгай.
Ак-Дуругга элээн чурттап турувуста, ачаңның хоочураан аары кирип, кедерей берген. Ачаңны Чадаанага эмнедир бодааш эккээривиске, аарыы улам кедерээш, «кызыл-дустай» берген. Биске НКВД шагдаалары чүнүң-биле-даа дузалаваан. Безин кээп көрбээн. Мен ынчан сени ижинниг артып калган турган мен. Ам ачаң адын сактып ал, оглум. Ол мээң ынак ашаам болур. Бавык Нарамандык оглу Ондар, лама-эмчи, эм оъттардан эмнер кылыр, эрес-кежээ кижи деп билир мен. Бис ачаңны Чадаанага ажаап кааш, Чиңге-Дашта чуртумче уругларым-биле чоруй барган мен. Ынчан Бавыктың адазы Нарамандык Хөнделеңден хосталып чедип келген. Мээң божуур айым үнүп келген турган. Бавыктың адазы кырган-ачаң мени көрүп, меңээ ɵг ажылы кылырынга дузалажып турган. А Дондук Ондар Улаан-Бырааже акыларынче чоруй барган.
Чоогувуска Сумунактың үймээни болуп турган-даа болза, бис шөлээн, тайбың чурттап турдувус ийин. Бир эвес биске каразып турган болза, Сумунак-биле херекти ынчан-на НКВД шагдаалары кады кылыптар турган. Ам дүвүрээзин чавырылган турда, чүнү кымдан билип алганыл? Ынчан Хемчикке балыктап турган чиик машиналыг үш кижиде чүве-ле бар. Олар Шеми-Аксындан чоруткаш: «НКВД шагдаалары байларны тудуп хоругдаңар!» – деп чугаалап каан. Оон бисти репрессиялап эгелээни ол» деп сөөлүнде Ак-Дуругга шөлүлгеге турганнар мынчаар чугаалажыр турганын утпаан мен.
Бир көөрүмге, Нарамандык Ондарны НКВД шагдаалары тудуп алган тур. Чүү болган дээш, оларның чанынче бар чорумда бирээзи: «Өөңге олур, бээр келбе!» – деп, менче дужаап, алгыра-дыр. Мен өг чанынга келгеш, оларның чугаазын дыңнаар бодап турган мен.
Нарамандык Ондарны хүлээш, аъдының кырынга эзерге чыпшыр шарааш, аътты чедип алгаш чоруптулар. Өгден ыраваанда, бээм менче көргеш: «Хоп-меге, нүгүлге холбажы бердим, уруум. Чараштыр чиигеп алгаш, аас-кежиктиг чурттаар силер» – деп чугаалады. Эскерип турарымга, иштимде өпеяам дыңнаан чүве дег, дүрген-дүрген шимчеп турду. Ол олчаан бээм-биле көрүшпээн бис (ол 1938 чыл).
Өгде эр улус чок, уругларым-биле арткан кижи алызын бодап, ада төрелинче чоокшулап, Улаан-Бырааже көжүп чорупкан мен. Ынчан, иштимде өпеяамны санаваска, ийи кыстыг, бир оолдуг турган мен.
Мээң көжүп келгенимни өдээнге көрүп кааш, Бай-Кара деп шолалыг акым мени уткуй маңнап келгеш, мунган аъдымның узун-тынын туткаш, баглаашка баглааш, мени эзеңгиден эки тептин дээш, ооргамдан туткаш, аъттан камныы кончуг мени база таалыңымны дүжүрүп алды. Оон ол мээң бажымны чыттап, эктимге холун салгаш, кулаамга сымыранып чугаалады: «Дуңмай, эки божуп, чиигеп алырыңга, өпеяа оол болза, меңээ бээр сен шүве» – дээр болду. Мен чиигеп, божуп алырымга, өпеяам оол уруг болган. Акым опеяаны чылыг чоорган-биле ораагаш, өөнче аппарган. Ол мээң оглум сен-дир сен ийин, оглум, Сайын-оол. Акымның буянындан мынчаар чараш кылдыр өзүп келген-дир сен, оглум. Чогум төрээн ачаң сени көрген эвес, а мен сени ол көрген болза деп күзеп чоруур мен. Байлак (Бай-Кара), Сендинмаа Ондарларга четтиргенимни илередип чоруур мен, оглум. Сен ам Ийме школазын дооскаш, Чадаанаже өөренип чоруур деп турарыңга өөрүп олур мен, эки-чаагай чорууруңну күзээр-дир мен, оглум» – деп, карааның чажын чодуп ап олурду.
Авам чогум мени алыр мен диведи. А мен-даа «чаа» авамны танып алгаш, өөрүп, сеңээ барайн деп-даа күзевээн мен. Азырап каан ада-иемге бүзүрелим улуг турганы-ла ол боор.
Улуг кижи кылдыр өзүп келгеш, Дарый авамның меңээ чугаалаан чугаазын база чагып чораан чагыын бо-ла сактып келир апарган мен. «Эртем-билиглиг эр кижи болу бергеш, репрессияга таварышкан ачаң биле кырган-ачаңның өжээнин негеп, шынны тывар ужурлуг сен, оглум» дээн ышкаш болур. Ол аразында «Ие сөзүн ижип болбас» деп улустуң үлегер чугаазын сактып келир мен.
Ол үеде өөреникчи турган мен. Авамның чугаалааны ышкаш ынчаар кылып шыдавас турган мен. Харын-даа ол дугайын утпайн чораан мен.
Мен-даа Чадаананың 1 дугаар школазынга өөренгеш, оон-моон келген оолдар, уруглар-биле таныжып, өөренип, ойнап-хөглеп өзүп келдим. Билиг чедип алыр күзелимни салбайн, школаны доозуп, аттестатты алган мен.
Ынчан Тывага тускай эртемниг колхоз, совхозтарга ажылдаар специалистер чугула херек турган. Мен Омск хоорайның көдээ ажыл-агый институдунуң зоотехния факультединче өөренири-биле кирип алдым. Дээди эртемниг зоотехник дипломун алдым. Институтту дооскаш, Чөөн-Хемчик кожууннуң Ленин аттыг колхозка аныяк специалист – зоотехник болуп ажылдай берген мен.
Ол үеде мен хоорайда ышкаш аянныг кылдыр кеттинеримге, суурнуң аныяктары мээң кеткен хевимни сонуургап, мени өттүнүп эгелээннер. Чүвүрнүң хончузу чиңгелеп бада берген боорга, кырганнар көргеш: «Ындыг чиңге чүвүрден бут уштунар чүве бе? Даштыкыларның кедер хеви ындыг турган боор» – деп чугаалажып турганын чаңгыс эвес удаа дыңнаан мен. Суур иштинге, ылаңгыя аныяктар аразында мени: «Стиль хеп кедер Сайын-оол зоотехник» – дээр апарганнар. Хепте багай чүү боор, кедип-ле чордум.
Ынчаар-ла аныяк чылдарым эртип турда, Монгуштарның чараш-даа, аныяк-даа уруу Манмаа (Анна) Хапынаковна Монгуш-биле өг-бүле тудуп, ада-ием кудавысты дүжүргеннер. Ынаам-биле 63 чыл четтинчип алгаш, амыдыралга таварышкан бергелерге торулбайн үш ажы-төлдү азырап кагдывыс. Бир оглум Кызыл хоорайда бензин кудар черлиг, хеймер уруум хуу садыглыг, улуг уруум Республиканың хереглекчилер ниитилелиниң баштаар черинде үр үеде ажылдап чоруур.
Мен совхозка ажылдап тургаш, мурнакчы даргаларның дуржулгазын өөренип ап чордум. Оон Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарның көдээ ажыл-агыйның удуртур килдистеринге башкарыкчы ажылдарынга киржип, бодумнуң дуржулгамны аныяк специалистерге харам чокка берип, оларны өөредип турдум. Каяа-даа ажылдап чорааш ажылымны ак-сеткилдии-биле кылып, бүгү бодум ажылымга бердинипкен, эки түңнелдерлиг чедиишкиннерни чедип чордум. Ону даргаларым, кады ажылдап келген өөрүм үнелеп көрүп, сөөлүнде «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп атты тыпсып, бедик үнелелди берген.
Амгы үеде бодум чөнүп, назылай-даа берген болзумза, Хомду дайынының киржикчизи Сундуй-оол Ондар кырган-ачамга хөрек тураскаалын кылырынга идепкейлиг кириштим. «Өгбелерин ыдыктаары назын херээ» дээр болгай, ынчангаш ол дайынның маадырларын уттуп болбас, аныяктар эки билип алыр болза деп бодап чоруур мен.
Улаан-Бырааның чону ам-даа мени Байлак биле Сендинмаа Ондарларның оглу деп билирлер. Мени каяа-даа, кым-даа «контр оглу», «дайзын оглу» деп көрбээн.
Төрээн авамның чугаазын сактып, ачам болгаш ачамның ачазы кырган-ачам дугайында хөй чүүлдерни билип ап, хомудал, муңгарал-биле чурттап чор мен.
Бо хүннерде кырган-ачам Нарамандык Ондарның Тыва Республикага кандыг башкарар ажылдарга ажылдап чораанын кым-даа билбес. Тыва Республиканың хереглекчилер ниитилелиниң эвилелиниң баштаар черинде музейде ооң чуруун азып, делгеп каан. Ол Тувинценкооп турар үеде бир дугаар удуртукчузу турган. Ол ышкаш Тываның юстиция болгаш саң-хөө сайыдынга ажылдап чораан.
1921 чылда Кочетов суурга болган Тыва улустуң Улуг хуралынга ол Тыва Арат Республиканы тургусчуп, делегаттар-биле бадылаашкынга база киришкен.
1925 чылдың июль 22-де Совет Эвилели база Таңды-Тыва республика-биле эп-найыралчы харылзааны тударының дугайында чөпшээрежилге херээнге ат салып чораан сес кижи составтыг делегацияның аразынга кежигүнү бооп чораан. ССРЭ-ниң Алмаз фондузунуң чанында тырттырган чуруу-даа бар.
Сүт-Хөлдүң Суг-Аксы суурунга чурттап, ажылдап тургаш, авам чагыын езугаар, Сүт-Хөл ачамның чурту болганда, ачамны таныыр хоочун малчыннар-биле ужуражып, чугаалажып турдум. Ачамның дугайында багай чүве чугаалаваан, харын-даа мактаар болдулар. Кыштаанга барып, ачам сугларның кажаазын көрүп, мал азырап чораанын бодап, бодум иштимде «Элдеп-ле үе турган» деп катап-катап бодап олурар мен.
Тываның национал архивинче кырган-ачамның база ачамның дугайында ханы билип алыксааш дилег-билдириишкинни киирдим. Харыызын дораан алган мен. Тыва АССР-ниң Дээди судунуң Президиумунуң 1966 чылдың апрель 25-те үндүрген доктаалы болду. Номчуп көөрүмге, архив-истелге херээниң прокурору кижиниң 1939 чылдың февраль 11-де ТАР-ның иштики херектериниң сайыдының коллегиязының суд шиитпиринге удурланганын көрген ажыл болду.
Бо бижилгеде 374, 378 дугаарлыг чүүлдерге даянгаш, УПК РСФСР Президиумунун доктаатканы болза, 1939 чылдың февраль 11-де Ондар Нарамандыкка хамаарыштыр ТАР-ның иштики херектер министриниң суд коллегиязының шиитпирин күш чок деп санаар. Ондар Нарамандыкты долузу-биле хостап, херээн истээрин соксадып, барымдаа чогун көргеш, агарткан.
Кырган-ачамның дугайында бо дужаалды номчупкаш, авам мээң чанымга олурган болза, чүнү чугаалаар ирги деп бодап олурдум.
Архивтиң шыгжамырда чыдар документилер харыылаар специализинден кандыг бир документ бижик чыдарын канчап билир дээш: “Ондар Нарамандыктың чевээ кайдал?” – деп айтырган мен. Билбес болду. Тыппады. Кижи өлгенде чер-ле чевеглиг болур. Репрессияга таварышкаш, амы-тынындан чарылган кижилерге чевег кылбаанынга хомудаан мен.
Бурган өөредиинде кижи өлгенде чевеглиг турарын бижээн, а чок болурун кым-даа көрбээн. Ол үеде шииттиргеш, агартып турар кижилер база бар болганда, оларның мөчүзүн ажаарда, чоок улустары, төрелдеринге хүлээдип бээр турган. Ол дээрге чөптүг, кижизиг чоруктуң демдээ болур. А бир эвес кижиниң мөчүзү чокта чевег-даа чок болуру, ол дерзии чорук эвес деп бе?
Кызыл хоорайга кылаштап чорааш, «Чагыртпааннар» деп тураскаал чанынга чеде бээр мен. Тураскаалдың чанында репрессияга таварышканнарның хөрек тураскаалдарын төрелдери боттарының күзели-биле кылып турар болду. Кижи бодаарга оларны агарткан соонда, ону күрүне кылып тургузар болгу дег…
Бо хүннерде чөнүй берген, бажыңымда олуруп алган: «Бак чүве ыңай турзун, эки чүве бээр келзин!» деп курайлап, тейлеп олурар-дыр мен.
Шын солун
