Есунтеге (Есунтее, Есун-тээ, Есу-Туа-тарки,Йисутугэ) – урянхай төрел-бөлүктен үнген моол шериг баштыңчызы, Чиңгис-Хаанның муң шериг баштыңчызы нояннарының, ооң хууда гвардиязы – кешиктиң даргаларының бирээзи, өндүр-улуг хаанның чоок эжи болгаш сурукчузу, ооң ”дөрт ыъдының” бирээзи, алдаржаан Челмениң дун оглу.
Моол гвардияның хевирлээшкининде дыка хөй чүүлдерни түрк үлегер-майыктан алган. “Кэшик”, “кешиктен” деп аттар түрк “кезик” деп сөстен укталган болгаш “кезек”, “ээлчег” деп утканы илередип турар, ам-даа “албан-хүлээлгени ээлчежип, ээлчег аайы-биле, кезектеп эрттирер” дижир бис.
Сүбедей-маадырга тураскааттынган “Сүбедей. Делегейни чагырып ап чораан аъттыг кижи” дем номнуң автору Валерий Злыгостевтиң төөгү үндезиннеринге даянып, “Чажыт төөгүнүң маадырлары” деп чогаалында бижип турарынга дүүштүр алырга, Есунтеге 1190 чылдар үезинде төрүттүнгеш, 1230-1240 чылдар соонда өлген болуп турар. Оон өске үндезиннерден алырга, ол Өгедейниң уйнуу-биле Мөңге-хаанга удур сүлчээге киришкен дээш 1251 чылда шаажыладып өлүрткен чеден беш кижиниң бирээзи болуп турар. Ол Есу-Бука-тажы деп дуңмалыг, Арука болгаш Бука деп ийи оолдуг чораан.
Моол төөгүнүң тоолчураан маадыры Челме адазынга көөрде, Есунтеге назынының барык хөй нуруузун кешикке муң шериг баштыңчызы эрге-дужаалдыг эрттирген дээрзин “Моолдарның чажыт төөгүзүнүң”, “Алдын допчунуң” болгаш “Чыл бижимелдериниң чыындызының” албан-ёзулуг эгелеринде айтып турар.
1206 чылдың курултайының соонда Чиңгис-Хаан бодунуң гвардиязын эде-хере тыртып, чаа даргаларны томуйлап база доскуулже үнериниң ээлчээн ажылдап кылып турар үеде, Есунтеге төөгү үндезиннериниң арыннарынга бир дугаар көстүп келир. Ол үндезиннер көъп чугаа, хөөредиг чок, кончуг тодаргай саавырлар болуп турар. “Ооң мурнунда-ла 400 ча адыкчызы кешиктенни, хорчи-кешиктенни хевирлээн – деп, сөске харам билдинмес бир Ыдыгжы төөгүп турар. “Оларны тургусканының соонда, Челмениң оглу Есентугени, Тугайның оглу Букидайны ча адыкчыларының даргалары кылдыр томуйлаан”. Удатпаанда өндүр-улуг хаанның ээлчеглиг айтыышкыны үнүп келген: “Ча адыкчыларының санын 1000 чедирер болгаш оларны Есутегениң эргелеп-башкарылгазынга дамчыдып бээр”.
Чиңгис-Хаан өлген соонда база дүжүлгеге ооң оглу Өгедей саадап олурупканда, Есентуге хаанның томуйлааны эрге-дужаалын биеэги хевээр ээлеп турган. 1251 чылда Есунтеге Мөңгени чаа хаан кылдыр чарлаарынга удурланып турган Өгедей-хаанның уйнуу Ширамуннуң талазындан сүлчээге киришкен. Эрге-чагырганы күш-биле былаап алыр сорулгалыг сүлчээ боттанмайн барган.
ТуваМедиаГрупп
