Чамуха (Джамукэ-сэчэн, Джамуга, моолдап Жамуха, Жамуха сэцэн деп адаары чадавас) — моол шериг болгаш политиктиг хартаачы, моол аймактарны каттыштырар херекке Темучжинниң эң кол удурланыкчызы. Ооң кажан төрүттүнгенин төөгү кадагалап арттырбаан, ынчалза-даа 1205 чылда Чиңгис-Хаанның холундан өлгени хөйге билдингир.
Ол Жадаран (Жаджират) деп моол аймакка төрүттүнген. Бодавыже, “жадаран” (жаджират) деп сөс ийи кезектен тургустунган хире: «жад» болгаш «аран» (арат). «Жад» дээрге, “хары”, “өске” дээн уткалыг эрте-бурунгу түрк сөс болур, а “арат” дээрге, карачал кижини ынча дээр. Ынчап келирге, жадаран (т) деп сөстү “хары арат”, “өске кижи” деп очулдуруп болур.
Чамуха кара чажындан тура Темучжинниң өңнүү, адаткан акышкызы. “Моолдарның чажыт төөгүзүнге” дүүштүр алырга, меркиттер аймааның дайынчылары Темучжинниң кадайы Бөртэни оорлап аппарганда, ону туттуругдан хостап алыры-биле ол 1184 чылда Чамуха болгаш Ван-хаан-биле күжүн каттыштыргаш, Бөртэни хостап алыр. Чогум-на бо тиилгелгениң соонда Чамуха биле Темучжинниң аразында харылзаа-хамаарылга баксырап эгелээр.
1201 чылда моол аймактарның кезик-чамдыызы (татарлар, тайджиуттар, меркиттер болгаш өске арткан чамдык аймактар)Темучжинге удур демиселге Чамуханы долгандыр каттыжар деп шиитпирлээннер. Курултайга Чамуханы гур-хаан кылдыр чарлаан. Гур-хаан дээрге, Кара-кыдат хаанналганың чагырыкчыларының эдилээр эрге-дужаалы-дыр. Бо эрге-дужааалды Чамуханың хүлээп алганы ооң биле Темучжинниң аразында харылзааны төдүзү-биле дорайтаткан. Сөөлгүзү Чамухага удур туржуру-биле моол аймактарны эвилелдеп эгелээн турган.
Чамуха Темучжинге көөрде эвилелдер тургузуп мергеживээн, ынчалза-даа бодунуң шериин төрел бөлүктерге үзүп хуваар база шериг баштыңчыларын ачы-хавыяазы дээш эвес, а эдилээн эрге-дужаалын барымдаалап, томуйлаарын чаңчылчаан хевээр арттырган.
1203 чылда Темучжинниң эвилелчизи, кереиттерниң чагырыкчызы Ван-хаан Чамуханың талазын тырткан, ынчалза-даа оларның каттышкан күштерин Темучжинниң шерии чылча шапкан. 1204 чылда Кереит хаанналга буступ дүшкен, а Чамуха найман аймактарның чагырыкчызы Таян-хаан деткимче көргүзеринге кордап база демиселди уламчылаарынга идегеп, найманнарже дезипкен. Ынчалзажок удатпаанда Темучжин найманнарны база чылча шапкан, ооң түңнелинде Чамуханың аг-шерииниң кол нуруузу ооң удурланыкчызының талазынче чайгыла берген. 1205 чылда ховунуң сөөлгү ызыгууртанының базар-дезер чери чок апаарга, ону бодунуң-на экерлери садып, Темучжинге тудуп эккеп бээрлер.
Бодунуң хаанын саткан экерлерни “Саттыныкчы чорук дээш – эң шыңгыы кеземче “ деп бодунуң-на чогаадып кииргени дүрүмге дүүштүр Темучжин шаажылап каан. “Моолдарның чажыт төөгүзүнге” дүүштүр алырга, Темучжин бодунуң эргиде өңнүүнге, адаткан акышкызынга биеэги эп-найыралды катап эгелээрин саналдаан, ынчалза-даа ховунуң сөөлгү эрге-шөлээлиг нояны Чамуха ынавайн барган, чүгле харын мындыг сөстерни чугаалаан: “Дээрге чаңгыс хүннүң турары дег, Моолга база чаңгыс хайырааты турар ужурлуг». Ол чүгле хан төгүлдүрбес, төлептиг өлүмнү дилээн. Ооң күзелин хандырган – Темучжинниң шериглери Чамуханың хендирбезин сып өлүргеннер.
ТуваМедиаГрупп
