Тыва Арат Республиканың төөгүзүнде көскү болгаш амгы үеге чедир ханы шинчилеттинмээн болуушкуннарның бирээзи – Хемчик үймээни.
Ол дээрге 1924 чылдың чазын Даа кожууннуң девискээринге араттарның үймээни. Шеми сумунуң чагырыкчызы чораан Куулар Сумунак баштап үндүрген бо үймээнге Чыргакы, Улуг-Аяңгаты, Чадаана, Ак-Туруг, Чаа-Хөл девискээрниң араттары каттышкан.
Тыва Арат Республика үезинде бо үймээни совет эрге-чагыргага удур тура халыышкын деп дорту-биле үнелеп, ооң чылдагааннарын ханы сайгарбайн барган. Хемчик үймээнинге ындыг хамаарылга амга чедир колдап артпышаан.
Төөгү эртемнериниң доктору Всеволод Дулов “XIX векте болгаш XX вектиң эгезинде Тываның социал-экономиктиг төөгүзү” деп шинчилел ажылынга Хемчик үймээниниң социал-экономиктиг чылдагааннарын каксы демдеглеп, үймээниң бир чылдагааны мал-маган өнчүзүнге улуг хемчээлдиг үндүрүг болганын айыткан.
Хемчик үймээниниң чылдагаанын чамдык төөгүчүлери мынчаар тайылбырлап турар апарган. 1922 чылдың март айның төнчүзүнде ТАР-ның Чазаа, Тываның Араттың Революстуг Намының Төп комитеди Бии-Хем кожууннуң Туран хоорайдан Красный (амгы Кызыл) хоорайже көшкен, тус черниң большевиктер организациязының, бот башкарлыр орус күш-ажылчы колонияның удуртулгазының ачызында оран-савага чединген.
Тыва Арат Республиканың ооң мурнунда доктаамал ажылдавайн турган чазаан доктаамал ажылдаарынче шилчидер байдал тыптып келген. Доктаамал ажылдаар чазакты хандырары эргежок чугула апарган. ТАР-ның бирги Улуг хуралы 1923 чылдың сентябрь айда республиканың 1923-1924 чылдарда бюджедин тургузуп, чурттакчы чондан үндүрүг хавырарын доктааткан. ТАР-ның Чазааның үндүрүг дугайында шиитпирин Тываның чурттакчы чонунга калбаа-биле тайылбырлавайн, эрге-чагырганың ажылдакчылары 1923-1924 чылдарның соок кыжын олур эрттирген.
1924 чылдың чазын чылый бээрге, шапкынчылар аалдарны кезип, мал-маган өнчүзүнүң улуг хемчээлдиг үндүрүүн төлээрин негей бээрге, араттар үймеп үнгеннер. Хемчик үймээнин базарынга дузаны кызыл партизаннардан ТАР-ның чазаа дилээрге, тус черниң чурттакчы чонунуң иштики чөрүлдээлеринге киришпес деп чылдагаан-биле партизаннар ойталааннар. Ынчалза-даа ТАР-ның Чазааның өртээлдер аразынга шапкынчылардан болгаш эрге-чагырганың ажылдакчыларындан тургустунган отрядты чепсеглээринге кызыл партизаннар дузалашкан.
Ол отряд Хемчик үймээнин соксадырынга кол күш болган.
Хемчик үймээнин соксадырынга Даа кожууннуң чагырыкчызы чораан, 1920 чылдар эгезинде ТАР-ның удуртукчуларының бирээзи турган Моңгуш Буян-Бадыргы ноян улуг салдарлыг болган.
Хемчик үймээнниң хартаачызы Куулар Сумунакты шыңгыы кезетпейн, ону 366 лаңга торгааны, араттар чүгле үймээн үндүрген, тура халыышкын кылбаанының херечизи деп болур.
ТуваМедиаГрупп
