Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни бээр турган, Курагино – Кызыл аразынга (410 км) демир-орук тудуун эгелээрин 2026 чылче соңгаарлаткан дугайында шиитпирни Россия Федерациязының чазаа бо чазын, апрель айда, хүлээп алган.
Курагино – Кызыл демир-оруунуң кол сорулгазы Тывадан бедик шынарлыг хөмүр-дашты Россияның металлургия комбинаттарынче болгаш өске-даа чурттарже үндүр сөөртүрү турган-даа болза, демир-орук ажылдай бээрге, Тываже киир сөөртүр бараан-сараан өртээ база оранчок бадар турган. Ол ышкаш демир-орук тудуунга, ону тудуп дооскан соонда, ажылдаар дыка хөй ажылчын олуттар база тургустунар турган.
Россия Федерациязының Президентизинге чедир деткимчени алган турган, Тываның каш салгал чазаа баштай Совет Эвилелиниң, оон федералдыг деңнелге саналдап келгени, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге кайы хире идиг бээрин сан-чурагай-биле тодаргай санап каан турган демир-орук тудуу бо удаада база соңгаарлаттынган-даа болза, оон өске, Тываның сайзыраарынга улуг идигни бээр ужурлуг база бир төлевилел ам бо хүннерде соксавайн уламчылап турары өөрүнчүг.
Ол дээрге федералдыг болгаш регионалдыг чазактарның бүгү тала-биле деткимчезин ап турар, Тываның соңгу-чөөн талазында, Красноярск край-биле барык кызыгаарында, Чөөн Саян дагларының эдээнде Ак-Суг чес чыдымын шиңгээдир төлевилел болур.
“Интергео” башкарыкчы компанияга хамааржыр “Голевтиң даг-руда компаниязы” КХЭ ол ажылды 2007 чылдан эгелеп ам бо хүннерге чедир чорудуп турар.
Бо үе дургузунда казымал байлак чыдымын шинчилээр ажылдар доозулган. Ооң түңнели-биле шыгжамырның курлавырлары тодараттынган. Ниитизи-биле Ак-Суг чыдымында 534,8 миллион тонна өңнүг металлдыг руда, ооң иштинде 3 миллион 633,3 муң тонна чес, 77,9 муң тонна молибден, 83 тонна алдын бар деп илереттинген. Ону Россияның Казымал-байлак ажыглаарының федералдыг агентилелиниң 2014 чылдың октябрь 31-де ат салганы протоколу ёзугаар күрүне балансызынче киирген.
Илереттинген курлавырлар талазы-биле Ак-Сугнуң өңнүг металлдар чыдымы Россияда эң улуг 5 чыдымнар аразынче кирип турар. Ынчангаш ону шиңгээдир, ында чыдар өңнүг металл рудазын болбаазырадыр комбинат тудуу федералдыг төлевилел болур. Комбинат ажылдай бээрге, ооң бүдүрген продукциязы – чес, молибден, алдын болгаш өске-даа холумактар делегей рыногунче база үнүп кээр.
Кызылдан 240 километр ырак, Чөөн Саян дагларының Соруг сынының мурнуу чарыында, Ак-Суг хемниң бажында ол өңнүг металлдар чыдымын 1952 чылда геологтар Г.В.Махин биле Н.Е. Костин ажытканнар. Олар Хову-Аксында кобальт чыдымын тыпкаш, Сталин аттыг күрүне шаңналын алган геолог эштери ышкаш, шаңнадып мактатпаан-даа болза, оларның аттары база Тываның төөгүзүнге артып каар ужурлуг. Хову-Аксының кобальт чыдымын ажыдарынга улуг үлүг-хуузун киирген кижи Улуг-Хемниң Ийи-Тал чурттуг малчын Хойтпак-оол Кыргыс дээрзин демдеглээр апаар. Ол демги геологтар-биле кады Сталин аттыг күрүне шаңналын алган турган.
Эрткен чүс чылда Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге Хову-Аксының кобальт, Ак-Довурактың асбест (даг-дүгү) комбинаттары улуг идигни берген турган болза, амгы, 21-ги чүс чылда, Тываның бурунгаар хөгжүлдезинге улуг идигни Ак-Суг чес чыдымын шиңгээдир төлевилел бээр ужурлуг.
Совет үеде фабрика, заводтар тударда, ол фабрика, заводтар экономика талазы-биле карылгалыг, экология талазы-биле хоралыг-даа болза, партияның айтыышкыны-биле улуг хоорайлар ортузунга-даа хоралыг бүдүрүлгелерни тудуп турганы чажыт эвес. Ооң чижээнге Красноярск хоорайны киирип болур. Ам бо үеде карылгалыг болгаш хоралыг завод-фабрика тударын кым-даа чөпшээревес.
Бо талазы-биле кижи чедип аары безин берге, ырак, улус чурттавайн турар ээн тайга ортузунга тудар-даа болза, Ак-Сугнуң даг-руда болбаазырадыр комбинадының тудуунуң төлевилели күрүне экспертизазын болгаш экологтуг экспертизаны эрткен. Экономика талазы-биле комбинат орулгалыг ажылдаар деп санап тургускан. Ол ышкаш 2019 чылдың октябрь айда Тожу кожууннуң төвү Тоора-Хем суурга комбинат тудуунуң төлевилелин, ооң бойдуска чедирер салдарын чон-биле сайгарып чугаалашкан. Ол дээрге улуг тудуг тудар бетинде Тываның төөгүзүнде бир дугаар чон-биле ажык-чарлыг сайгарылга болган.
Ак-Сугнуң чес чыдымын шиңгээдир төлевилелди амыдыралга боттандырарда, бо чылдың апрель айга чедир Шолбан Кара-оолдуң удуртуп-баштап келгени Тываның Чазаа республиканың эрге-ажыын камгалаар дээш, быжыг тура-соруун көргүскенин демдеглевес аргажок. Чижээ, Ак-Сугже орукту кожа-хелбээ Красноярск крайдан кылып болур турган-даа болза, Тываның Чазаа ынаар орукту албан Тываның девискээри, Туран-Хүт-Ырбан таварыштыр кылырын чедип алган. Картадан көөрге, комбинаттан чоокку демир-орук станциязынга чедир орукту край девискээринге кылып болур турган. Ону Тываның Чазаа, Чазакты бо чылдың апрель айга чедир удуртуп келген Шолбан Кара-оол болдурбааны кончуг шын болган.
Ак-Сугга тудар комбинаттың электри хандырылгазын эң чиик өртектиг электроэнергиялыг Иркутск энергосистемазындан чорудар. Ак-Сугда комбинаттан Тоора-Хемче улуг энергия кирип кээрге, үргүлчү үрелир дизель-электростанциядан үзүктелир электри хандырылгазындан шуут шылап каан чон төпчүткен электри хандырылгазынче кирер.
“Интергео” БК болгаш “Голевтиң даг-руда компаниязы” КХЭ-биле Тываның Чазааның аразында чарган дугуржулга-керээ ёзугаар Ак-Сугга комбинат тудуунуң бо чылын таваан салыр черни, Ак-Сугже орук кылыр, электри шугуму тудар чер аштаар ажылдарже Тываның компаниялары, тыва ажылчыннар хаара туттунганы кончуг эки. Ам комбинаттың тудуунга болгаш комбинатка бодунга ажылдаар специалистер өөредип белеткээр даг техникумун Кызылга тургузар, ооң оран-савазын база тудары көрдүнген.
Тываның, ам Владислав Ховалыг удуртуп-баштай бергени Чазаа Ак-Суг чес чыдымын шиңгээдир төлевилелди амыдыралга боттандырарда, Тывага, тыва чонга бүгү тала-биле ажыктыг болурун чедип аар дээрзинге чигзиниг чок.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни бээр ужурлуг төлевилел дугайында доктаамал болгаш делгереңгей чырыдар сорулганы “ШЫН” солун мурнунда салып алган.
Шын солун
