Саргыга кижи ызыртпайн чораан эвес деп боданырыңар чугаажок, эргим номчукчулар. Ийе, көдээ черлер чурттакчыларынга, ылаңгыя малчын аалга удаа-дараа барып турарларга саргыга ызыртпас деп чүве турбас. Даг черже үнерге, терезиннерниң будук бүрүзүнде он-он, чүс-чүс саргылар олургулаар боор ийин. Арга черге агаарлап чораан ажы-төлүңерниң бажының дүктериниң аразындан чеже-даа саргыны тутканыңар чугаажок.
Ынчалза-даа шаг баксыраарга, саргы безин кижини базынчактай бээр. Сөөлгү чылдарның коргунчуг дээн хамчыктарының аразынче саргы энцефалиди деп аарыг шургуп киргеш, бирги одуругну быжыы-биле ээлей бергенин билип алыры силерге артык эвес боор. Херекке албазыңар хензиг саргының ызырганының соонда неделялар, айлар билдиртпейн эртип, чыпшынган аарыг бүдүү сайзыраза-сайзыраза, кижини инвалид колясказынче олурту шааптар апарган. Чүү деп кончуг хамчыгыл ол?
Саргы энцефалиди дээрге халдавырлыг аар аарыг. Ол бир дугаарында-ла кижини Кижи болдуруп чоруур төп нерв системазынче халдап кирер. Аарыгның тарадыкчызы вирусту кижилерже хензиг саргы деп амытан дамчыдар. Силерниң мага-бодуңарга чыпшына бергеш, мага хандыр хан соруп албышаан, ол бодунда шыгжаттынган коргунчуг чүгүн каапкаш баар. Кижи аарый бергенин дораан эскербес. Бир неделядан бир ай чедир аарыг бүдүү нептереп келир. Аар ажыл кылгаш шылагзаан, азы араганың салдары-биле сулараан, бир болза, кандыг-бир аарыг ужун күжүн чидирген организмге аарыгның дээштии күштүг болур. Оон аңгыда, саргыда кайы хире хөй хоран чыгдынганындан база ол бүгү хамааржыр.
Аарыгның чыпшынганының демдектери
Эът изип эгелээр, ниити мага-бот сулараар, баш аарып эгелээр болгаш моюн, холдар, буттарның шыңганнары аарышкылыг апаар. Аарыг чиик азы ортумак деңнелде болза, ол бүгү им-демдектер чоорту билдинер. А күштүг хевири дээпкенде, хеп-хенертен 40 градус чедир мага-бот изип, күштүг баш аарыы эгелээр, кустурар болгаш моорап-далып каап болур. 5-12 хонук дургузунда арын, моюн, хол, буттар билинместеп эгелээр. Ол чүүл эрте берип болур, ынчалза-даа улам күштелип, кижи чартык азы бүдүнү-биле билинмес болуп артып каап болур.
Өштүг-биле дөмей дээн ышкаш, аарыгның эртери шуут билдинмес болгаш аарыг хоочурай берип болур. Бо таварылгада аарыгның мага-ботка, угаан-медерелге чедирер салдары чоорту күштелип эгелээр. Аарыгны кедереткен соонда, эмнедип каапса-даа, кижиниң кадыкшылы эгиттинмези-биле оскундурган болур. Дүрген шылаар, эът-кежи билинместээр, тыныш органнары дуглалыр… Шыңгыы эмнээшкинни эрткен соонда безин, кадыкшыл чүгле 3-5 хире чыл болгаш чоорту эглип келир. Чаш уругнуң доруга бээри хире үени силерниң амыдыралыңардан саргы оорлаптып болур-дур. Үе биле кадыкшыл эгиттинмес дээрзи билдингир. Ынчангаш саргыдан кичээнип-ле чорааны дээре.
Соок кыш соонда хенертен изип келир апрель база май, июнь болгаш июльдуң бирги чартыы дээрге саргыларның эң-не нептереңгей үези. Кижи бүрүзү арга-арыг, көдээ черлер, малчын аалдар, аржааннар, дачалар дээш ол-бо чүкче аян-чоруктарже аъттанып эгелээр. А ол бүгү девискээрлерде хензиг будук кырында силерни саргылар манап олурар болдур ийин. Саргылар орук кыдыы черлерде дургаар өскен үнүштерге чыглырынга ынак болур. Черден 25-100 хире см. бедикте аш саргы олуруп алган кажан-на чанындан чылыг ханныг, чымчак эъттиг амытан эртер ирги деп манап олурар. Кижи чанындан эртип чыдырда, хевинден ылдыртынып алгаш, чоорту узун аян-чорукту кылып, кайда-ла хеп-биле камгаланмаан ажык чер бар ирги дээш, димзенип кириптер. Каш-каш шак дургузунда дилээшкиннериниң түңнелинде, мага-ботче кирер «эжикти» тып алыр болза, ол ооргага, хөрекке, башка, моюнга кадалы бээр болгаш амданныг чемин чооглавышаан, аарыг-хамчыкты тарадып кириплеттер. Саргының ызырганы билдинмес. Ызырып турган үеде чараазы-биле билинместедир бүдүмелди киир «сыкыртыптар». Ол-ла чараа-биле кады саргы энцефалидиниң вирустары шавар халдаашкынны эгелээр.
Саргыдан канчаар камгаланырыл?
Бир дугаар камгалал – хеп. Арга-арыг чижектиг черлерже баар ужурга таварышкан болзуңарза, бүгү мага-ботту саргы кирер үт чок кылдыр муңгаштаптар хеп кедип алырын кызыдыңар. Хөйлеңни чүвүр иштинче, чүвүрнү идикче киир суггар, чеңнерни так өөктээр, моюнну болгаш башты камгалаары-биле капюшон кедип алыр болза эки. Ажык черлерже саргыны чагдатпас, коргудуп-хоюзуптар тускай бүдүмелдерни (репелленты) аптекалардан садып алгаш, чеңнер, моюндурук аксынга чаап ап болур.
Ийиги базым – саргылар нептереңгей бооп болур черлерге кады чораан өөрүңер-биле бот-бодуңарны доктаамал шинчилеп чоруңар. Кайда саргы чыпшынганын өске кижи белен эскерер болгай. 3-4 шак болгаш-ла, хынанып турар болза эки. Тывылган саргыларның шуптузун хептен адыргаш, узуткаар. Эң эптиг арга – өрттедири. Чуура шапкан херээ чок. Кеште саргы ылдыртына берген болза, соруп четтикпээнде, дүрген адырарынче далажыңар. Сордурар «хаайын» саргы элээн үр, каш шак дургузунда суг киирип кээр. Ынчангаш саргы сорар «хаайын» киир идип четтикпээнде, ап кааптарынга үстүнде хыналдалар дузалаар. Саргының чыглыр черлери баш дүктериниң аразы, колдук алды, кулак арты чижектиг «онза чажыт» черлер болур. Кадалы берген саргыны адырарда, пинцет азы салаалар-биле быжыг туткаш, ол-бо талазынче чайгап тургаш, таптыг адырар. Саргыны үнүш үзү азы камфора үзү-биле, бир болза, керосин-биле чааптып болур. Саргы тынып чадай бергеш, боду адырлы бээрин оралдажыр. Ынчан ону адырары чиик болур. Кешке саргының бажы артып калган болза, отка кызыдыр изидип каан ине-биле адырар. Ызырган черни йод азы спирт-биле аштаар, холдарны эки саваңнап чуур. Аян-чорук соонда чүгле бодуңарны эвес, ап чораан эдилелдериңерни, дириг амытаннарыңарны таптыг шинчилеңер.
Саргы энцефалидинден баш бурунгаар тарылганы кылдырып ап болур. Тарылганы чурттап турар чериңер аайы-биле поликлиникаларга салдырып ап болур силер. Сактып алыңар: ук тарылганы чогумча чок черже чоруурунга дээр эвээш 1,5 ай артып калган турда эгелээр. Саргы ызырыпкан таварылгада бирги камгалалга чугула хемчеглерни алган соонда ыяап-ла эмнелгеге чеде бээрин утпаңар. Амгы үеде эмнелгелерде бо аарыгдан камгаланырынга чугула эм-таң аймаа четчир. Ынчангаш саргыга ызыртып алгаш, «Күске думчуунга балыырганган» деп домакты уттуптуңар. Кадыкшылыңар болгаш келир үеңерниң амгы үеде бир коргунчуг дайзыны саргы болу берген. Кичээниңер!
ТуваМедиаГрупп
